ادبیات فارسی

معنی وتوضیحات درس هفتم "بهار عمر" ودرس یازدهم " سرود عشق" امام خمینی (ره) زبان وادبیات فارسی سال چهارم عمومی

شعر: بهار عمر، غزلی از حافظ

1 - ای خرّم از فروغ رُخَت  ، لاله زار عمر            باز آ که ریخت  بی گل رویت ،  بهار عمر

   لاله زار عمر : تشبیه بلیغ اضافی      گُل روی : اضافه ی تشبیهی      

     بهار عمر :   ( بهار = شکوفه    رجوع شود به لغت نامه دهخدا )

 الف : اضافه ی تشبیهی ( عمری که مانند شکوفه است )   ب : اضافه استعاری  : شکوفه ی درخت زندگی

  بهار عمر  : با توجه به کاربرد ترکیب در مصراع استعاره از دوران جوانی                 گل و لاله و بهار : مراعات نظیر           

معنی بیت : ای معشوق که از تابش نور چهره ی تو لاله زار زندگی خرم و باصفا شده است ؛ برگرد که به دور از رخ زیبای تو شکوفه ی جوانی زندگی من پژمرده شده است   ( مفهوم : گلایه از جدایی و فراق  از معشوق و از دست رفتن شادابی عاشق بدون دیدن معشوق )

2- از دیده گر سرشک چو باران چکد رواست           کاندر غمت چو برق بشد روزگار عمر

  سرشک : اشک     /      تشبیه : سرشک به باران   /    

 مراعات نظیر : (  برق  ، باران ، چکد ) و ( دیده ، چکد ، سرشک )       تشبیه : روزگار عمر به برق  

معنی بیت  : اگر اشک مثل  باران از چشم جاری شود ، شایسته است زیرا در غم دوری از تو ایام عمر من مثل برق به سرعت سپری شد  ( مفهوم : حسرت از گذشت سریع عمر و ناکام ماندن از وصال معشوق )

3- این  یک دو دم که مهلت دیدار ممکن است        دریاب کار ما ، که نه پیداست کار عمر

   یک دو دم : کنایه از فرصت کوتاه و اندک / واج آرایی : در حرف ( د )

معنی بیت  : این چند لحظه ی کوتاه که فرصت دیدار میسر است دل ما را بجوی و به کار عشق ما توجهی کن که پایان زندگی معلوم نیست ( مفهوم : اغتنام فرصت برای توجه  معشوق  به عاشق )

4- تا کی می صبوح و شِکَر خواب بامداد ؟           هشیار گرد ، هان ! که گذشت اختیار عمر

  می صبوح : شراب صبحگاهی  / شکر : به معنای شیرین صفت خواب ( مجاز از شیرینی )  = خواب شیرین بامداد /

مراعات نظیر : صبوح ، بامداد و خواب  / تضاد : خواب و هشیار / هان : ادات تحذیر  شبه جمله    / اختیار عمر : بخش برگزیده ی عمر ( جوانی  )    /   اختیار      ( مصدر که به صورت صفت به کار رفته است صفت جانشین موصوف )

معنی بیت : ای معشوق تا چند به نوشیدن شراب صبحگاهی و خواب شیرین بامدادی  می پردازی آگاه و بهوش باش که بخش  برگزیده ی عمر که ایام جوانی است سپری شد  ( مفهوم : پرهیز از خوش گذرانی و سستی و بهره مندی از جوانی   )

5- دی در گذار بود و نظر سوی ما نکرد        بی چاره دل ، که هیچ ندید از گذار عمر

   دی : دیروز   / گذار : گذر ، عبور کردن ، اسم مصدر از گذاردن مترادف گذشت /   بیچاره دل : تشخیص  / تصدیر در واژه ی گذر   نظر کردن  : کنایه از التفات و توجه کردن   / خوشی : حذف به قرینه معنوی  : هیچ خوشی  /

 معنی : دیروز یار در گذر بود و از کنار من گذشت و توجهی به ما نداشت ؛ حال دل بیچاره ی مرا ببین که از گذشت زندگی هیچ خوشی ندید  ( مفهوم : گلایه از بی توجهی معشوق  و حسرت عاشق  که کمترین بهره ای از معشوق نبرده )

6- در هر طرف زخیلِ حوادث کمین گهی ست        زان رو ، عنان گسسته دوانَد سوار عمر

  خیل = گروه اسبان ، سواران ، سپاه ، لشکر /  خیل حوادث : اضافه تشبیهی  /  مراعات نظیر : خیل ، عنان ، سوار /   سوار عمر : اضافه ی تشبیهی   /   عنان گسسته : کنایه از تند و سریع   /   حسن تعلیل : دلیل گذر سریع عمر  اینکه خیل حوادث به او نرسد 

معنی بیت : لشکر حوادث از هر طرف در کمین جان انسان ، پنهان شده اند به همین دلیل عمر مانند سواری شتابان می راند تا حوادث بر او دست نیابند .

7- بی عمر زنده ام من و این بس عجب مدار            روز فراق را که نهد در شمار عمر ؟

  بی عمر زنده بودن : پارادکس / عمر : استعاره از معشوق / تصدیر در واژه ی عمر    /  استفهام انکاری  / روز : مجاز از روزگار       / بس : بسیار  ؛   شمار  : اندک  =  تضاد / 

معنی : من بدون معشوق  ( که عمر من است ) زنده ام و از این بسیار تعجب نکن زیرا هیچ کس روز گار جدایی را جزو عمر به حساب نمی آورد  ( مفهوم : عمر واقعی ، بودن در کنار معشوق است )

8- حافظ ! سخن بگوی که بر صفحه ی جهان            این نقش مانَد از قلمت یادگار عمر

  صفحه ی جهان : تشبیه / نقش : استعاره از شعر حافظ   / قلم : مجاز آلیه از ذوق شعر شاعری / مراعات نظیر  : صفحه ، نقش ، قلم

  معنی : ای حافظ شعر و سخن بگو زیرا بر صفحه ی کتاب زندگی از ذوق شاعرانه ی تو آنچه به یادگار می ماند اشعار رنگین و زیبا است.

شعر سرود عشق از غزلیات : امام خمینی ( قدس سره )

1 - بهــــــــــــار آمــــــــد و گلـــزار، نور باران شد      چمـــــــــن ز عشق رُخ يار، لاله افشــان شد

    بهار ، چمن ، لاله ، گلزار : مراعات نظیر               نورباران شدن : کنایه از پرشدن گلزار از گل های رنگارنگ     عشقِ چمن : تشخیص          در مصراع دوم : حسن تعلیل ( شاعر علت لاله افشان شدن چمن را عشق به یار می داند )

    یار : محبوب ازلی ، خدا           واج آرایی صامت : ر

  معنی بیت : با آمدن بهار گلستان با گل های رنگارنگ خود نورانی شده است و چمنزار به خاطر عشق به چهره ی زیبای  محبوب ( خداوند )   پر از لاله شده است ( زیبایی بهار و چمنزار پرتوی از زیبایی  یار است )

  2 -  ســـــرود عشق ز مـــــرغان بوستان بشنو !           جــــــمال يار ز گلبــــرگِ سبز، تابـــــــــان شد

    سرود عشق : تشبیه      مرغ ، بوستان ، گلبرگ : مراعات نظیر   

   معنی بیت : از پرندگان بوستان سرود عشق را که سر داده اند بشنو و ببین که زیبایی یار چگونه در گلبرگ سبز نمایان شده است            

مفهوم : ( دعوت به عشق در فصل بهار که جلوه ای از زیبایی یار است )

مفهوم عرفانی : تمام پدیده های هستی ندا و آواز عشق سر داده اند و عشق در همه ی طبیعت ساری و جاری است .زیبایی جهان و گلستان دنیا پرتوی از زیبایی خداست

    قرابت معنایی : هرکس به زبانی صفت حمد تو گوید       بلبل به غزلخوانی و قمری به ترانه

3 - ندا به ســــــــــاقى سرمستِ گل عذار رسيد                که طـــرْف دشت چو رُخسار سرخِ مستان شد

    گل عذار : آن که چهره ای مانند گل دارد ؛ زیبارو ( واژه ی مرکب )

   ساقی : واسطه ی فیض الهی که مرشد کامل است و گاهی با خود معشوق برابری می کند

   تشبیه مرسل : طرف دشت به رخسار مستان مانند شده است     

  رخسار سرخ : کنایه از چهره ی شاداب و گلگون   ساقی ، سرمست ، مستان : مراعات نظیر 

      واج آرایی : س

  معنی بیت : به ساقی سرمست و زیبارو ( پیر عارف ) ندا رسید با آمدن بهار دشت با گل های ( لاله و شقایق ) مانند چهره ی مستان سرخ و گلگون شده است ؛ پس تو ای ساقی شراب عشق را به عاشقان سرمست بنوشان  

4 - به غنچه گوى كه از روى خويش، پرده فكن                       كــــــــــــه مرغ دل ز فراق رُخت، پريشان شد

      به غنچه گوی : تشخیص    غنچه : استعاره از معشوق       پرده از روی افکندن : کنایه از چهره نمودن                               مرغ دل : تشبیه 

    معنی بیت : به محبوب که مانند غنچه ای پوشیده است بگو که چهره نمایان کند زیرا که دل عاشق از دوری معشوق پریشان و بی قرار گشته است         

5 - چــــــو ابـــــــــــر از غم دلدار، اشك ريزان شد                            ز حـــــال قلبِ جفا ديده ام، مپرس، مپرس

        قلب به ابر : تشبیه           دلدار : معشوق که دل عاشق در دست اوست   

       اشک ریزان شد : کنایه از گریستن و غمگین شدن              مپرس : تکرار برای تاکید          

        معنی بیت :  از حال قلبم که بی وفایی معشوق را دیده است مپرس که بسیار آشفته وغمگین است  آنچنان که از غم دوری معشوق مثل ابر اشک می ریزد و می گرید

با تشکر از گروه ادبیات استان زنجان